آشنایی با هنر فرش تبریز

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

فرش تبریز از معروف ترین فرش های جهان می باشد

تاریخچه فرش تبریز

فرش تبریز یکی از انواع قالی‌های ایرانی میباشد. این شهر یکی از مهم‌ترین مراکز بافت قالی در ایران میباشد و قالی‌های بافت آن از تنوع و گوناگونی بسیاری برخوردارند. تبریز، در حال حاضر از سوی «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده میباشد.

فرش تبریز

یکی از مهمترین صنایع دستی شهر تبریز قالیبافی میباشد و در این زمینه معروفیت جهانی دارد. فرشبافی در تبریز از قبل از زمان صفویه ابتدا شد و یکی از قدیمی ترین و معروفترین مراکز بافت فرش های دستباف در دنیا به شمار می آمد. اوایل فرش ها در قالب طرح های روستایی با رجشمارهای 24 بافته می شد که به مرور دوران با رشد و ترقی فرش و قالیبافی تا 110 رج افزاش پیدا کرد و همچنین به هنر درباری مبدل گشت.

مواد اولیه بکارگرفته شده در فرش تبریز معمولا از جنس پشم یا ابریشم بودند که فرش های زیاد با کیفیت و اعلا روانه بازار می کردند. تبریز دارای تنوعی بی نظیر از طرح ها و نقشه ها در دوران های گذشته بود.

ساختار فرش تبریز:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

تار فرش تبريز اغلب پنبه ای میباشد

ريز بافت ترين فرشهای ايران در تبريز بافته می شود. گره با قلاب و از نوع متقارن (تركي) و پودگذاري بصورت دو پوده (مشابه كليه نواحي ترك زبان) میباشد.

تار فرش تبريز اغلب پنبه اي و بسياري مستحكم و با مقاومت و پود و پرز پشم میباشد. اما فرشهای ابريشمي نيز بصورت گل ابريشم، پایان ابريشم و يا چله ابريشم بافته مي شود و قاليچه های چله ابريشم تبريز در نوع خود از بهترين فرشهای ايران میباشد كه بخش اصلی ابريشم آن از خراسان و تهران تهيه می شود.

بخش اصلی پشمی كه در صنعت قاليبافی تبريز مورد استفاده قرار مي گيرد از منطقه ماكو، كه كوهپايه باريكی میباشد، تهيه می گردد. ماكو در شمال غربی ايران بين تركيه و جمهوری نخجوان كه جزء پیوستگی جماهير شوروی سابق میباشد، قرار گرفته میباشد. پشم ماكو مرغوب میباشد ولی قدري خشن تر و زبرتر از مناطق ديگر شمال غربي و غرب كشور میباشد. همين مختصات سبب شده كه قالي های تبريزي قدري خشن شود. زماني بخشي از پشم تبريز از اروميه و مهاباد، دشت مغان. خوي و سلماس نيز تأمين مي شد.

در مورد پرز فرش تبريز بايد به اين ويژگي اشاره كنيم كه حالت ظاهري اين پرزها نه درخشان میباشد و نه ابريشمين، و اين موردي میباشد كه درباره ساير گونه هاي فرش ايران نيز راستگو میباشد. اين پديده را در قالی های جديدی كه داراي بافت بسيار ظريفی هستند و حتي در قالي هاي قديمي نيزمی بينيم. عدم شفافيت و خشكی اين قاليها ناشی از رنگرزی آن و استفاده از آب شور تبريز میباشد كه دارای نمك فراواني میباشد.

نخ هاي پود قالی هاي تبريز، از دو گرایش تشكيل شده اند: يكي از آنها ضخيم و ديگري نازك میباشد.

اولين گرایش (سفيد يا خاكستري) كه براي حجيم كردن كردن قالی و انعطاف پذيری آن در نظر گرفته شده میباشد بصورت كشيده از ميان نخ های تار كه در دو سطح زير و رو قرار دارند گذشتن مي كند.

گرایش دوم نيز كه غالباً به رنگ آبي نفتی يا قرمز میباشد، از ميان همين تارها می گذرد. با اين فرق كه نخ های تاری را كه گرایش پود اول از هم سوا كرده بطور محكم به يكديگر پيوند ميدهد. يعني گرایش نخ هاي تارهای زيرين در رو و تارهاي رويي در زير قرار مي گيرند.

ویژگی های فرش تبریز:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

فرش تبریز دارای تنوع زیاد زیادی از رنگ هاست

1. طرح‌ریزی فرش تبریز توسط مجرب ترین اساتید با رعایت پایان استاندارها انجام می پذیرد.

2. فرش تبریز عموما در رجشمارهای بالا و ریزبافت میباشد.

3. فرش های تبریز دارای تنوع زیاد زیادی از رنگ هاست.

4.پرز های فرش تبریز معمولا کوتاه میباشد و پرداخت آنها توسط افراد متخصص انجام می گیرد.

5. الیاف بکار رفته در فرش دستباف تبریز از نوع مرغوب میباشد و از کیفیت بالایی بهره‌مند میباشد.

بیشتر بخوانید:  آشنایی با رنگرزی سنتی و صنعتی

6. استفاده از سایه روشن ها که سبب ایجاد اعماق در فرش تبریز می شود.

7. از دیگر جزییات فرش تبریز پر کردن بخت های خالی فرش به جای استفاده از بازي کردن نقش های دیگر.

قالی هايی كه در تبريز بافته مي شوند از لحاظ رج شمار به شرح زير هستند:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

فرش تبريز از كوچكترين تا بزرگترين اندازه بافته مي شود

* 25×25، 30×30، 35×35، 40×40، 50×50، 60×60 ( گره در هر پنجره 7 سانتي متري).

*  نوع 25×25 فرش تبریز، قاليهاي کم‌بها قيمت میباشد كه براي فروش در بازار بافته مي شود.

* نوع 30×30 فرش تبریز نوع معمولی و بازاری میباشد.

*  35×35 فرش تبریز معمولاً نوعی میباشد كه شركتهای اروپايی سفارش می دهند تا مطابق با سليقه و با طرح مورد علاقه شان بافته شود. رج شمارهای بالاتر فرشهايی با فشردگي و تراكم بالا نظير فرش هاي ابريشمی هستند.

تقسيمات حاشيه در تبريز خارج از معيارهای قديمی و سنتی مي باشد و به نوعی طراحان آن را متحول ساخته و كم و زياد می كنند. به طور كلی در اكثر مناطق مخصوصاً تبريز، اندازه بندی حاشيه را بدين گونه انجام مي دهند كه پهنای كل حواشی حدوداً يك ششم كل عرض فرش باشد و در محدوده مشخص شده براي حاشيه، پهنای حاشيه اصلی دو مساوی حاشيه فرعی باشد. حاشيه معروف تبريز، حاشيه سماوری يا توسباغی میباشد كه در آن دو اسليمی در كنار هم قابي را تشكيل داده اند كه شكل سماور را تراعي مي كند. به بازي کردن نقش سماور هراتی نيز ميگويند.

ابعاد فرش تبریز:

فرش تبريز از كوچكترين تا بزرگترين اندازه بافته مي شود. معمولاً فرش های تصويری تبريز داراي تکه كوچك يا میانه هستند و قالي ها ابريشمي هم غالباً در اندازه ها بزرگ ميباشند.

طرح های رايج فرش تبریز:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

طرح و نقشه فرش تبریز بیشتر از سلیقه خریداران تبعیت می كند

امروزه در تبریز همه نوع طرح را می توان پیدا كرد كه البته بررسی همه آنها امكان پذیر نیست و به دوران زیادی نیاز دارد هر چند با گسترش طرح ها و بازي کردن نقش ها در نقاط مختلف كشور، دیگر نمی توان به طور یقین طرحی و یا نگاره و موتیفی را متعلق به نقطه ای خاص دانست و به همین ترتیب نمی توان فرش منطقه ای را با دیدن طرحی و یا نگاره ای تشخیص داد. به طور مانند در تبریز نمونه فرشهایی بافته می شود كه سوا از بافت و رنگبندی، دارای طرحی از منطقه كرمان میباشد كه در تبریز به طرح كرمان قلم مشهور میباشد.

به طور كلی طرح و نقشه فرش تبریز بیشتر از سلیقه خریداران تبعیت می كند. طراحان تبریز اگرچه در اصول از طرح های معروف و قدیمی پیروی می كنند اما به این طرح ها جان می دهند و زیبایی می بخشند و ابداع دارند.

در طبقه بندی كه شركت سهامی فرش ایران از لحاظ طرح و بازي کردن نقش فرشها صورت داده نقشه های قالی ایرانی در ۱۹ بخش طبقه بندی شده میباشد كه شهر تبریز نیز به سمت تنوع طراحان و كثرت آنها در اغلب این بخش ها آثار و نمونه هایی دارد از جمله:

نقشه آثار باستانی و ابنیه اسلامی نقشه شاه عباسی، نقشه اسلیمی، نقشه افشان، نقشه بندی خشتی، طرح درختی، طرح شكارگاه، نقشه قابی، طرح گلفرنگ، طرح گلدانی و طرح ماهی درهم (هراتی) به خصوص لاك پشتی و همینطور طرح محرابی و بازي کردن نقش محرمات و طرح هندسی و قالیها و قالیچه های تصویری و طرح بوته ای.

تجهيزات خصوصی فرش تبریز:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

دار تبریزی و قلاب تبریزی از وسایل مهم فرش تبریز می باشد

• دار تبريزی

دار تبريزی يا عمودی را از اين رو تبريزی می نامند كه ظاهراً در تبريز ابداع شده میباشد. در شهر تبريز انواع ديگر دار استفاده نمی شود چون اين دستگاه آسان میباشد و به كار بردن آن آسان و در عين حال کم‌بها نيز هست. در اغلب مراكز قاليبافی واقع در شهرهاي شمال غربي و مركزي ايران نيز اين نوع دار به كارمي رود.

اين دار نسبت به دار روستايی از چندين لحاظ برتری دارد. كار کوفته كننده كلاف كردن چله ها و گره زدن آنها به تير بالایی و دوختن بخت بافته شده قالی به تير زيرين در اين دستگاه حذف گرديده میباشد. هنگام پايين كشيدن قالی مي توان با بيرون كشيدن چهارگوه از شكاف باهوها چله ها را به سرعت رها ساخت. به اين ترتيب قالی پايين مي آيد و بخت بافته شده را طوری بر روی دار قرار می دهند كه به سهولت مي توان آن را مورد بازرسي قرار داد.

بیشتر بخوانید:  آشنایی با صنایع دستی مشهد

•  قلاب تبريزی

در شهر تبريز كارد مخصوص به كار برده می شود كه با كاردهای ديگر اختلاف مهمی دارد. اين كارد تركيبی میباشد از يك تيغه تيز و قلابي شبيه قلاب دكمه انداز كه در انتهاي تيغه تعبيه شده میباشد. از قلاب براي گره زدن و به جاي گره زدن بوسيله دست، و از تيغه براي بريدن نخ پس از بستن گره استفاده مي كنند.

در سراسر ايران نوعي شيوه قاليبافی تقلبي رواج يافته كه به معروفیت نيك قالی ايران بسيار لطمه زده میباشد. اين روش زيان آور اين میباشد كه به جاي گرفتن دو گرایش تار و بستن گره به آن، گره را به چهار تار می بندند، به اين ترتيب فرشی كه بافته مي شود تنها نصف گره هايی را كه بايد داشته باشد دارد.

شهر تبريز يكی از مراكز معدود قاليبافی میباشد كه اين بيماری در آن شايع نشده میباشد علت اين امر به اين دليل میباشد كه قاليبافان تبريز چون براي بستن گره به جاي انگشت از قلاب استفاده مي كنند، بستن گره با قلاب امكان پذير نمي شوند. نتيجه اين مصونيت به طور كلي به نفع قاليبافان تبريز پایان مي شود.

 رنگرزی فرش تبریز:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

 رنگرزی، دومین مرحله تولید فرش تبریز پس از پشم چینی و تبدیل آن به نخ بشمار می رود

تبريز اولين مركز قاليبافی ايران میباشد كه مواد رنگی كشورهای مغرب زمين در آن كاملاً رسوخ يافته میباشد و رنگهای جديد جانشين رنگهای قديمی شده میباشد. با بررسی گذشته پر اوج و نشيب صنعت فرشبافی می توان دريافت كه تبريز همواره قطب مهم توليد فرش بوده و متعاقب آن در صنعت رنگرزی نيز از زمینه طولانی بهره‌مند میباشد و در طي گذشت دوران در زمينه تكنولوژي و تكنيك رنگرزي به پيشرفت و تكامل رسيده میباشد.

در دوران اوج هنر و صنعت فرش بافی، يعنی در زمان پادشاهي صفويه در تبريز مراكز مهم فرشبافي داير گرديد و در كنار آن كارگاههای رنگرزی كه غالباً رنگرزي گياهی را انجام مي دادند تأسيس و گسترش يافت. با گسترش روابط ايران و كشورهاي ديگر از جمله اروپائيان صنعت رنگرزي نيز دست خوش تحولات و پيشرفتهاي روز افزوني شد و تاكنون نيز ادامه داشته میباشد.

سهولت و سرعت و ارزانی رنگرزی با رنگهاي اروپايی در مقايسه با شيوه معمول در ايران كه مستلزم صرف هزينه و وقت زيادتر بود مردم تبريز را مجذوب خود كرد. در تبريز از رنگهاي كرمی و آنيلينی ،رنگهاي تركيبی كارخانه های خارجی كه با بيكرمات پتاسيم تثبيت مي شود، هر دو استفاده مي شود كه رنگهاي آنيليني تنها در قالی های کم‌بها قيمت مصرف دارد.

وضعيت فعلی فرش تبریز:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

 رعایت نکردن عناصری سبب کاهش کیفیت و زیبایی فرش تبریز شده میباشد

از اول قرن حاضر سه عنصر سبب كاهش كيفيت و درجه زيبايی فرش های تبریز شده میباشد:

◊ صنعتی كردن فزاينده توليد

◊  پذيرفتن رنگهای مصنوعی و غالباً نيز از نوع میانه آن

◊ حالت مبهمی كه اين قالی ها پيدا كرده اند و آن نيز ناشی از تقليد طرح هايی میباشد كه به ساير طبقه های قالي تعلق دارند.

◊ با اين همه قالی های قابل تحسين مثل قالی های سهند را می يابيم كه تا حدی يادآور بازي کردن نقش قالی های هرات مي باشند.

◊ در محصول جديد فرش تبريز، خارج از قالی های ابريشمين، شاهد تنزلي در تكنيك و استفاده از مواد اوليه هستيم و میزان گره قالی نيز كاهش يافته میباشد. ضمناً از ويژگی قالی های جديد، پرز بلندتر آنها، گرایش نخ پنبه اي ضخيم تر آنها برای تار و پود و گاهی پشم ظريفتر براي گره های آن میباشد.

بیشتر بخوانید:  فرش های غرب ایران

مشخصه‌ها مثبتی كه فرش تبریز را از بافته شهرهای دیگر ایران برجسته می كند بطور كلی عبارتند از:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

طرح‌ریزی فرش تبریز عالی و بافت آن زیاد دقیق میباشد

2666 آشنایی با هنر فرش تبریز گره فرش تبریز: هر تخته از فرش تبریز (به استثنای فرآورده های غیر معمول) با گره تركی بافته میشوند و هر قالی كه با این گره بافته نشده باشد نمی توان آنرا تبریزی محسوب كرد.

2666 آشنایی با هنر فرش تبریز دو پوده بودن: فرش تبریز دو پوده میباشد و معمولاً پرز آن كوتاهتر و نازكتر و سبكتر از اغلب بافته های غیر عشایری ایران میباشد.

2666 آشنایی با هنر فرش تبریز طرح‌ریزی فرش تبریز: طرح‌ریزی فرش های تبریز عالی و بافت آن زیاد دقیق میباشد. به این سمت قالی چنان منظم و جا افتاده از كار در می آید كه حالت قالی ماشینی را پیدا می كند. كوتاهی پرزهای قالی تبریز این تمرکزفکر ماشینی را نمایان تر جلوه می دهد.

2666 آشنایی با هنر فرش تبریز مواد اولیه فرش تبریز: پشم ناحیه ماكو مخصوصاً پشمی كه از دباغ منزل های تبریز بدست می آید از پشمی كه در سایر شهرها برای قالیبافی به كار می رود خشن تر میباشد و در عملکرد فرش های تبریز مشابه قالیهای مشهد و كرمان مخملی نیست.

2666 آشنایی با هنر فرش تبریز رنگ فرش تبریز: رنگهایی كه در فرش های تبریز به كار می رود اغلب سریع و خام میباشد.

وضعیت فرش تبریز در بازار تهران:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

تقریباً یک سوم خریداران ایرانی فرش تبریز می‌خرند

خریداران فرش دو دسته‌اند، گروهی که به آشکار فرش اهمیت می‌دهند و به دوران کارکرد آن تفقدی ندارند خریدار فرش تبریز هستند، چون بازي کردن نقش‌های فرش این شهر در هر قیمتی چشم را اقناع می‌کند ولی کسانی که مقاومت قالی را در نظر دارند، فرش‌هایی با نقشه‌های بدتر را می‌خرند و از فرش تبریز در می‌گذرند. اما به هر صورت تقریباً یک سوم خریداران ایرانی فرش تبریز می‌خرند، آن هم نه از نوع زیاد مرغوبش.

وضعیت فرش تبریز در بازار بین المللی:

فرش کم‌بها و نامرغوب تبریز از نظر قدرت کار چنان نیست که کهنه و پخته شود و به بازار بین‌لمللی عرضه گردد.

 تشابه فرش‌ تبریز با ممالک دیگر:

%name آشنایی با هنر فرش تبریز

فرش‌ تبریز، انواع دیگری هم دارد که زیاد مرغوب میباشد: گل ابریشم، پایان ابریشم و چله ابریشم

جز در ایران در پاره‌ای از کشورهای آسیائی هم فرش بافته می‌شود که از لحاظ شکل و جنس با محصولات بعضی از مناطق ایران تساوی و رقابت می‌کنند. سؤال این میباشد که فرش تبریز با فرش‌های کدام کشورها همسایگی و نزدیکی دارد؟

جواب این میباشد قالیبافان هیچ یک از ممالکی که در این گرایش تلاش می‌کنند، مشابه فرش تبریز نمی‌بافند و به بازار جهانی عرضه نمی‌کنند، اما در این دو سه ساله بعضی از تجار ایرانی که ارزش پایان شده یک تخته قالی را در بعضی از کشورهای همجوار نظیر پاکستان و افغانستان کمتر از ایران دیده‌اند، گروهی از قالیبافان ورزیده را برای تلاش به این ممالک برده‌اند تا نظیر فرش تبریز را در آنجا تولید کنند. این عده محصولات خود را در بازارهای جهانی هم به نام فرش ایران معرفی می‌کنند، اما این فرش واجد پایان جزییات فرش تبریز نیست، ‌در حالی‌که خریدار خارجی کمتر آن را می‌داند.

فرش‌ تبریز، انواع دیگری هم دارد که زیاد مرغوب میباشد: گل ابریشم، پایان ابریشم و چله ابریشم (تار و پود قالی ابریشمی و سطحش پشمی میباشد)، قالی چله ابریشم تبریز، سن و مقاومت بسیاری دارد و از نظر کارشناسان از بهترین انواع فرش ایران می‌باشد. فرش پایان ابریشمی هم که در این شهر بافته می‌شود از حیث نقشه و رنگ بی‌مشابه میباشد.

البته از سه نوع فرش تبریز در حال حاضر کمتر تهیه می‌شود. نسل قالیبافان ابریشم کار این شهر رو به زوال گذاشته میباشد چرا که تهیه مواد اولیه و پیدا کردن خریداری برای اینگونه فرش‌ها که گران پایان می‌شود و محتاج صرف وقت زیاد میباشد به سختی صورت می‌گیرد. به‌طور کلی فرش کهنه تبریز، البته فرش مرغوبی که کهنه شود، زیاد زیباتر از نوی آن میباشد چرا که رنگ‌های آن ملایم‌تر و مطبوع‌تر و چشم‌نوازتر می‌شود به همین دلیل خریدار فرش کهنه تبریز در بازار جهانی کم نیست.

منبع: بیتوته

منابع:

aftabir.com

findacarpet.com
tabriziau.ac.ir

مطلب پیشنهادی

آشنایی با هنر گچمه بافی

گچمه‏ بافي که از صنايع دستي انحصاري کهگيلويه و بويراحمد میباشد، هنري مرکب از گليم …